Quân đội Đức Quốc xã tăng viện cho khu vực Kiev

Hitler không cam chịu mất Kiev không chỉ vì đây là một trong ba thành phố lớn và là thành phố lớn đầu tiên của Liên Xô mà quân đội Đức Quốc xã phải mất mấy tháng trời mới chiếm được trong hè - thu 1941. Nếu Quân đội Liên Xô chiếm lại được Kiev, họ có thể phát triển nhanh chóng tới chân núi Karpat, điểm tiếp giáp các biên giới với Ba Lan, Slovakia, Hungaria và Romania, chia cắt chính diện của Cụm tập đoàn quân Nam Đức. Điều đó có nghĩa là đoạn trung tâm của Phòng tuyến Wotan sẽ sụp đổ. Cụm tập đoàn quân Trung tâm (Đức) sẽ bị hở sườn Nam và bị đe dọa đánh vào phía sau lưng. Cụm tập đoàn quân Nam bị chia cắt cũng có nghĩa là cánh Nam của nó sẽ bị yếu đi và nguy cơ quân đội Liên Xô chiếm lại được toàn bộ phía nam Hữu ngạn Ukraina, tiếp cận cửa ngõ vào Balkan. Những nguy cơ đó hoàn toàn hiện hữu.

Ngày 5 tháng 11, Thống chế Erich von Manstein rút từ Tập đoàn quân xe tăng 1 Sư đoàn xe tăng "Đế chế", hai quân đoàn bộ binh 7 và 42 tăng cường cho Tập đoàn quân xe tăng 4. Các quân đoàn bộ binh 13 và 59 cũng nhận được 2 sư đoàn cơ giới từ Quân đoàn xe tăng 56 thuộc Tập đoàn quân xe tăng 3 (Cụm tập đoàn quân Trung tâm chuyển giao). Cùng với hai quân đoàn xe tăng 24 và 48 sẵn có, lực lượng phản kích của Tập đoàn quân xe tăng 4 được tăng lên đến 15 sư đoàn, trong đó có 6 sư đoàn xe tăng và 2 sư đoàn cơ giới. Tổng số xe tăng tham gia phản kích khoảng hơn 350 chiếc. Trong kế hoạch phản công của Tập đoàn quân xe tăng 4 có tính đến việc sử dụng cả Quân đoàn xe tăng 40 cũng rút từ Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) nhưng Hitler đã kiên quyết bác bỏ điều này.

Quân đội Liên Xô tăng viện

Đến hết ngày 10 tháng 11, mặt trận của Quân đội Liên Xô đã kéo dài ra phía tây Kiev khoảng 150 km và về phía nam hơn 50 km. Với một tuyến mặt trận dài hơn 350 km nhô về phía tây, các bên sườn chứa đựng những nguy cơ bị đột kích rất nghiêm trọng, nhất là trong tình trạng hao hụt biên chế do trải qua 20 ngày tấn công liên tục. Trong quá trình chiến dịch phòng ngự Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô đã rút từ lực lượng dự bị của mình Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 1, Tập đoàn quân cận vệ 1 và Tập đoàn quân 18 để tăng viện khu mặt trận Kiev. Trong tính toán của Đại bản doanh Liên Xô, khu vực Kiev phải trở thành một trong hai bàn đạp quan trọng để Quân đội Liên Xô mở rộng các hoạt động quân sự ở hữu ngạn Dniepr, tiến tới giải phóng hoàn toàn miền Tây Ukraina, tiến ra tuyến biên giới quốc gia. Do kết quả khả quan trên cánh quân Bắc Kiev, các Tập đoàn quân 13 và 60 vẫn đủ lực lượng giữ được các trận địa trên đầm lầy Pripyat nên tuyến phòng ngự Kiev của Phương diện quân chủ yếu được bố trí trên hai hướng:

Hướng Nam gồm Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 3, Quân đoàn xe tăng cận vệ 5, các Tập đoàn quân 27 và 40. Số xe tăng của cả ba quân đoàn xe tăng cùng một quân đoàn cơ giới cộng lại chỉ còn hơn 200 chiếc.Hướng Tây gồm Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 1 có hơn 300 xe tăng và xe bọc thép, Quân đoàn kị binh cận vệ 1 chỉ còn 12 xe tăng hoạt động được. Tập đoàn quân 38 bố trí trên hướng Kornyn, Tập đoàn quân 18 bố trí ở Veprin.

Các tập đoàn quân tăng viện của Quân đội Liên Xô tiếp cận chiến trường chậm và không đồng bộ. Tập đoàn quân cận vệ 1 đến khu vực Radomyshl ngày 28 tháng 11. Trong khí đó, Tập đoàn quân 18 và Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 1 mãi đến 30 tháng 11 mới đến khu vực Kiev và sau đó 2 ngày mới triển khai binh lực tại Borovka và Byshev, án ngữ hai bên con đường sắt và đường bộ từ Zhitomir đi Kiev.

Chiến sự quanh khu phòng ngự Kiev

Ngay sau khi được tăng cường thêm các quân đoàn thiết giáp mới, tướng Erich von Manstein khẩn trương hành động. Tập đoàn quân xe tăng 4 được tăng cường pháo binh, hỏa tiễn chống tăng. Ngày 7 tháng 11, Sư đoàn xe tăng 25 được phối thuộc cho Quân đoàn xe tăng 48 do Thượng tướng Georg Jauer chỉ huy. Đây là đơn vị Đức đầu tiên mở mũi phản đột kích vào Tập đoàn quân xe tăng 3 (Liên Xô) đang tiến từ Fastov ra Popelnya. Mũi tấn công theo hướng Fastov bị Sư đoàn xe tăng cận vệ số 7 (Liên Xô) chặn lại. Lúc này lực lượng của Quân đoàn kỵ binh cận vệ 1 chỉ cách Berdichev 64 km sau khi phối hợp với Tập đoàn quân 38 giải phóng Zhitomir. Tập đoàn quân 60 đã đến trước cửa ngõ Korosten; Tập đoàn quân 40 đã tiến quân xuống phía nam Kiev. Chính tại thời điểm này, sự giảm sút sức chiến đấu của Tập đoàn quân số 27 và phải chuyển sang phòng ngự ở bàn đạp Bukrin đã tạo điều kiện cho Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) rút Quân đoàn xe tăng 48 Quân đoàn bộ binh 42 và điều chúng về hướng Kiev.

Tình hình đã trở nên khả quan hơn cho quân Đức khi Quân đoàn xe tăng 48 tung toàn bộ lực lượng xe tăng gồm Sư đoàn SS cận vệ số 1 "Adolf Hitler", Sư đoàn thiết giáp số 1 và số 7 vào phản kích trên hướng tây nam Kiev. Từ ngày 10 đến 13 tháng 11, Quân đoàn xe tăng 48 đã tiến từ Kornyn tới Brusilov, đánh vào sau lưng Tập đoàn quân 38 và Quân đoàn kỵ binh cận vệ 1 (Liên Xô) buộc các đơn vị này phải lùi. Trên cánh trái, Quân đoàn bộ binh 7 (Đức) phối hợp với cánh phải của Quân đoàn bộ binh 13 tấn công hợp điểm vào Levkov và chiếm lại Zhitomir ngày 20 tháng 11. Tướng P. A. Rybalko liền tung Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 3 lên phía bắc chặn kích Quân đoàn xe tăng 48 tại phía đông bắc Brusilov và một trận đấu tăng đã diễn ra ngày 28 tháng 11 tại Stavishche trên con đường sắt Zhitomir - Kiev. Cả hai bên đều bị thiệt hại nặng về người và phương tiện. Quân đoàn xe tăng 48 (Đức) phải dừng lại để củng cố. Thay phiên Quân đoàn này, Quân đoàn bộ binh 42 tiếp tục đột phá về Kiev. Đến ngày 30 tháng 11, Phương diện quân Ukraina 1 đã triển khai Tập đoàn quân 18 ở phía bắc và Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 1 ở phía nam con đường sắt Zhitomir - Kiev, chặn đứng cuộc đột kích của các quân đoàn 42 và xe tăng 48 (Đức).

Ở tuyến phòng thủ phía nam, Quân đoàn xe tăng 24 (Đức) ba lần mở mũi đột kích từ Belaya Cherkov về hướng Fastov, Vasilkov và Obukhov nhưng đều không thành công. Ngày 18 tháng 11, Quân đoàn này chỉ chiếm được hai thị trấn nhỏ Malyi Polovetskye (???) và Grebenka. Ngày 22 tháng 11, vấp phải sức kháng cự quyết liệt của Tập đoàn quân 40, Tập đoàn quân 27 có quân đoàn xe tăng cận vệ 5 yểm hộ, Quân đoàn xe tăng 24 (Đức) phải dừng lại trên tuyến Grebenka - Rzhishev. Trên cánh Bắc, Quân đoàn bộ binh 13 và Quân đoàn bộ binh 59 (Đức) cố gắng đột phá song chỉ đẩy được Quân đội Liên Xô ra khỏi Chernyakhov và phải dừng lại trên tuyến Konotop, Malyn, Radomyshl.

Chiến sự vẫn tiếp diễn đến cuối tháng 12 năm 1943, khi các bãi bùn lầy lội mùa thu làm cản chân của quân đội hai bên. Các quân đoàn xe tăng Đức còn cố gắng mở thêm các cuộc đột kích vào nửa đầu tháng 12 nhưng với lực lượng đã suy yếu, quân Đức đã không thể tiến thêm được một bước về hướng Kiev. Tổn thất của cả hai bên đều nặng nề. Tập đoàn quân xe tăng 4 của Đức đã lấy lại Zhitomir. Còn Phương diện quân Ukraina 1 của N. F. Vatutin, mặc dù đà tiến công bị ngưng lại, đã tác chiến xuất sắc chống lại đợt phản kích của xe tăng Đức và giữ vững Kiev. Cuộc phản công của Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) có sự phối hợp của cánh phải Tập đoàn quân 2 (Đức) và cánh trái Tập đoàn quân 8 (Đức) hoàn toàn phá sản.